Έριχ Φρομ, 1900-1980 (Erich Fromm)

Έριχ Φρομ, γερμανικής καταγωγής αμερικανός ψυχαναλυτής και κοινωνικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Φρανκφούρτη του Μάιν το 1900 και πέθανε στο Μπουράλτο της Ελβετίας το 1980. Άρχισε να ασκεί ψυχανάλυση ως μαθητής του Φρόιντ, αλλά σύντομα διαφώνησε μαζί του. Εγκαταλείπει την ναζιστική Γερμανία το 1933 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχοντας ήδη μεγάλη φήμη. Το 1934 γίνεται μέλος του διδακτικού προσωπικού του πανεπιστημίου Κολούμπια. Το 1941 μέλος του διδακτικού προσωπικού του Κολεγίου Μπένινγκτον στο Βερμόντ και το 1951 διορίζεται καθηγητής της Ψυχανάλυσης στο Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Από το 1957 ως το 1961 ήταν συγχρόνως καθηγητής και στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, για να επιστρέψει τελικά στην Νέα Υόρκη το 1962 ως καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.

Ο άνθρωπος ως ιστορικό ον

Απορρίπτοντας τον βιολογικό προσανατολισμό του Φρόιντ, στρέφεται, για την κατανόηση του ανθρώπινου χαρακτήρα και του ψυχισμού του, στην ιστορία. Στηρίζει την έρευνα του σχεδίου δημιουργίας της “ανθρώπινης φύσης”. Επηρεασμένος από τον βουδισμό, δεν παραγνωρίζει τον “ατομικό ανθρώπινο ψυχισμό”, όμως θεωρεί πολύ βασικό παράγοντα της ανθρώπινης εξέλιξης τον “κοινωνικό χαρακτήρα”. Ο άνθρωπος είναι μέρος ενός συνόλου, δε μπορεί να μελετηθεί η φύση του χωρίς να ληφθεί υπόψη αυτός ο παράγοντας. Είτε το σύνολο αυτό είναι στον χώρο (η Φύση, ο ίδιος ο πλανήτης ακόμα και το Σύμπαν), είτε στο χρόνο (ιστορία). 

Ο Φρομ δεν “κλείνεται” σε ένα εργαστήριο, μελετώντας αποκλίνουσες περιπτώσεις, αλλά μελετά την φύση του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία και θεωρεί ότι η εξέλιξη του ανθρώπου είναι και η εξέλιξη της κοινωνίας και αντίστροφα. Προσαρμόζει στις υλικές απαιτήσεις της ψυχολογίας της εποχής του, καθαρά φιλοσοφικές θέσεις που οι ρίζες τους είναι αρκετά βαθιές μέσα στον χρόνο. 

Ο άνθρωπος και ο θεός

Σπουδαίος μελετητής των θρησκειών, αναφέρεται αρκετές φορές στην σχέση του ανθρώπου με τον “Θεό”. Θεωρεί ότι ο άνθρωπος, ανάλογα με το βίωμά του και την εμπειρία του ονομάζει (ή καλύτερα σφετερίζεται το όνομα) του “Θεού”, καθώς χαρακτηρίζει και την φύση του. Εντοπίζει το πρόβλημα στις σημερινές θρησκείες και στο γεγονός ότι ο άνθρωπος προσπαθεί να κατεβάσει τον “Θεό” στο δικό του επίπεδο, στην υλική του φύση. Έτσι, σε κάθε εποχή και πολιτισμό δίνει και διαφορετική έννοια στον “Θεό”, ουσιαστικά τον μετατρέπει σε προέκταση του εαυτού του, καταχράται την εξουσία δίνοντάς του, τα δικά του χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Παλαιά Διαθήκη, που δεν είναι ιστορία του κόσμου, όπως ισχυρίζεται αλλά ιστορία του Εβραϊκού Έθνους.

Παραγκωνισμός της ηθικής από την ύλη

Γνώστης της αρχαίας φιλοσοφίας, δεν ξεχωρίζει την ηθική από την ψυχολογία. Συγκεκριμένα λέει: “Οι κρίσεις αξιών που κάνουμε καθορίζοντας τις ενέργειές μας, η ψυχική μας υγεία και η ευτυχία βασίζεται στην εγκυρότητά τους. Το να θεωρούμε τις εκτιμήσεις, απλώς σαν αιτιολογίες των ασυνείδητων, παράλογων επιθυμιών -…- περιορίζει και παραμορφώνει την εικόνα μας για το σύνολο της προσωπικότητας. Αυτή καθαυτή η νεύρωση είναι, σε τελευταία ανάλυση, ένα σύμπτωμα ηθικής αξίας (αν και η προσαρμογή δεν είναι καθόλου σύμπτωμα ηθικής επιτυχίας)” .

Εδώ μας φανερώνει ο Εριχ Φρομ κάτι που αρχίζει πλέον να είναι καθολικά αποδεκτό: δηλαδή, ότι οι μαζικές νευρώσεις και γενικά η στάση ζωής του δυτικοευρωπαίου, που είναι γεμάτη από ανασφάλειες, εσωτερικές συγκρούσεις και έλλειψη ικανοποίησης, προέρχεται από την έλλειψη ηθικών αξιών, για να μην πούμε της ίδιας της ηθικής. Αλλά αυτό που πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι, θεωρεί την ψυχολογία, την κοινωνιολογία και την οικονομία αδιάσπαστες από την ίδια τη φιλοσοφία.

Αποδυνάμωση του ανθρώπου

Ο άνθρωπος, αφού έχει οικοδομήσει έναν υλικό κόσμο χάρη στην λογική του (της κατώτερης σκέψης), έχει τιθασεύσει τα στοιχεία της Φύσης για χάρη της “παραγωγής”, έχει εκπληρώσει το υλιστικό όνειρό του να κατακτήσει τη φύση, ωστόσο δεν νιώθει άνετος με τον εαυτό του, δεν είναι ευτυχισμένος. Η δύναμή του απέναντι στην ύλη μεγαλώνει και αυτός αισθάνεται ακόμα πιο αδύναμος. Νιώθει ότι έχει χάσει τον σκοπό: να κατακτήσει τον εαυτό του. Προτείνει, λοιπόν, ο Εριχ Φρομ: “Υπέρτατες αξίες της ουμανιστικής ηθικής δεν είναι η αυταπάρνηση, ούτε η ιδιοτέλεια, αλλά η αγάπη του ατόμου προς τον εαυτό του. Αν ο άνθρωπος πρόκειται να έχει εμπιστοσύνη στις αξίες, πρέπει να γνωρίζει τον εαυτό του και την ικανότητα της φύσης του να ρέπει προς το καλό…” .

Ουμανιστική και αυταρχική ηθική

Η διαφορά ανάμεσα στην ουμανιστική ηθική και την αυταρχική απεικονίζεται στις διάφορες σημασίες που συνδέονται με τη λέξη “αρετή”. Διαφωνεί με τον Αριστοτέλη που ορίζει την αρετή σαν “τελειότητα, υπεροχή”, αντιπαραθέτοντας τον Παράκελσο που αναφέρει: “Η αρετή χρησιμοποιείται λόγου χάρη σαν συνώνυμο του ατομικού χαρακτηριστικού του κάθε πράγματος, δηλαδή της ιδιομορφίας του”. «Μια πέτρα ή ένα λουλούδι, έχει το καθένα τη δική του αρετή, τον δικό του ιδιαίτερο συνδυασμό σε ειδικές ιδιότητες. Κατά τον ίδιο τρόπο και η αρετή του ανθρώπου είναι το συγκεκριμένο σύνολο ιδιοτήτων, που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο γένος, ενώ η αρετή του κάθε ανθρώπου είναι η ιδιαίτερη ατομικότητά του.” 

Μια ενδιαφέρουσα άποψη, αν αναλογιστούμε ότι η ατομικότητα είναι η ίδια η ψυχή, άρα η επαφή μαζί της και η γνώση της είναι παράγοντες που κάνουν κάποιον ενάρετο. Ουσιαστικά μας λέει, ότι η ηθική είναι αιώνια, αφού συνοδεύει πάντα την ψυχή και η ανακάλυψή της είναι ο παντοτινός σκοπός του ατόμου (ακόμα και της ίδιας της ανθρωπότητας). Αμφισβητεί την “Αυταρχική Ηθική” που απλά είναι κανόνες προσαρμοσμένοι σε κάθε πολιτισμό και ιδιοσυγκρασία ομαδική ή εθνολογική, που πολλές φορές επιβάλλονται ακόμα και με τη βία.

Η ουσιαστική ελευθερία

Λέει: "Είναι η ανεξαρτησία και η ελευθερία ταυτόσημες με την απομόνωση και το φόβο; Ή μήπως υπάρχει μια κατάσταση θετικής ελευθερίας, στην οποία το άτομο υπάρχει σαν ανεξάρτητο εγώ, χωρίς όμως να είναι απομονωμένο, αλλά ενωμένο με τον κόσμο, με τους άλλους ανθρώπους, με τη φύση;”. 

Και συνεχίζει: “Ο άνθρωπος μπορεί να είναι ελεύθερος χωρίς να είναι μόνος, να έχει κριτική σκέψη, χωρίς να τον πλημμυρίζουν αμφιβολίες, ανεξάρτητος και εν τούτοις να αποτελεί συστατικό μέρος της ανθρωπότητας. Την ελευθερία αυτή ο άνθρωπος μπορεί να την αποκτήσει με την ολοκλήρωση του εγώ του, με το να είναι ο εαυτός του… Με άλλα λόγια, η θετική ελευθερία συνίσταται στην αυθόρμητη δραστηριότητα του συνόλου, της ολοκληρωμένης προσωπικότητας… Αυθόρμητη δραστηριότητα δεν σημαίνει υποχρεωτική δραστηριότητα… Δεν είναι η δραστηριότητα ενός αυτόματου, που σημαίνει την δίχως κριτικό πνεύμα υιοθέτηση των κανόνων και προτύπων που υποβάλλονται από τον εξωτερικό κόσμο.”

Ουσιαστικά η ελευθερία του ανθρώπου είναι η δημιουργική συμμετοχή του, με όλες τις πλευρές της προσωπικότητας, στις δραστηριότητες της ζωής, ακονίζοντας συγχρόνως και τους φορείς της. Αυτό κατορθώνεται απλά με την πλήρη συνείδηση του εαυτού, εν ολίγοις με το σωκρατικό “γνώθι σ’ αυτόν”.

Προσανατολισμός του ατόμου

Ο Εριχ Φρομ όρισε τον χαρακτήρα ως “μια σταθερή δομή διοχέτευσης των ανθρώπινων ενεργειών στις διαδικασίες αφομοίωσης και κοινωνικοποίησης του ατόμου” και διαφοροποίησε πέντε τύπους χαρακτήρα παίρνοντας ως βάση τον προσανατολισμό του ατόμου για την ικανοποίηση των υποκειμενικών του αναγκών μέσα στα πλαίσια του δεδομένου περιβάλλοντος στο οποίο ζει και λειτουργεί. Έτσι έχουμε συγκεκριμένα:

- Το άτομο με προσανατολισμό αποδοχής πιστεύει ότι όλες του οι ανάγκες και επιθυμίες μπορούν να ικανοποιηθούν από εξωγενείς πηγές. Στηρίζεται στην εξουσία για άντληση γνώσης και βοήθειας και στους ανθρώπους για τη γενικότερη στήριξη της ατομικής του υπαρξιακής οντότητας.

- Ο προσανατολισμός εκμετάλλευσης ωθεί το άτομο σε βίαιη απόκτηση αυτών που επιθυμεί με επιβολή στους άλλους. Στις ερωτικές του σχέσεις αισθάνεται γοητευμένος μόνο όταν “κλέβει” από κάποιον το ταίρι του, ενώ στον κόσμο των ιδεών οικειοποιείται το έργο των άλλων παρουσιάζοντάς το ως δικό του έργο.

- Το άτομο με έντονη αίσθηση φιλαργυρίας ή τσιγγουνιάς αναλώνει τις δραστηριότητές του στη συλλογή και παθολογική φύλαξη των “αποκτημάτων” του (όχι μόνο των υλικών αγαθών και χρημάτων) αλλά και των σκέψεων, συναισθημάτων και άλλων συμβολικών αξιών και εννοιών.

- Το άτομο με προσανατολισμό του “μάρκετινγκ” θεωρεί τις ικανότητές του ως “εμπόρευμα για πώληση ή αγορά” και ενώ διακατέχεται από ένα μόνιμο συναίσθημα ανασφάλειας και άγχους διαπραγματεύεται ασταμάτητα την αγοραπωλησία αναγκών, επιθυμιών ή μέσων ικανοποίησής τους.

- Σε αντίθεση με τους προηγούμενους, μη παραγωγικούς τύπους χαρακτήρα, ο τύπος του παραγωγικού προσανατολισμού αναφέρεται στον άνθρωπο με την ικανότητα να χρησιμοποιεί τις δυνάμεις του παραγωγικά και δημιουργικά. Το άτομο που διαθέτει τέτοιο τύπο χαρακτήρα δεν είναι απαραίτητο να γίνει μεγάλος επιστήμονας ή καλλιτέχνης. Ο Φρομ πίστευε ότι ο παραγωγικός χαρακτήρας δίνει στον άνθρωπο την ικανότητα να σκέφτεται ανεξάρτητα, να ικανοποιεί τις αισθήσεις του χωρίς άγχος, να χαίρεται τις ομορφιές της ζωής, τη φύση και τις τέχνες –με άλλα λόγια- να απολαμβάνει αυτήν την τόσο εφήμερη ζωή μας.

Τα έργα του

Στα έργα του συγκαταλέγονται: “Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία”, “Και ως θεοί έσεσθε”, “Ο άνθρωπος για τον εαυτό του”, “Η υγιής κοινωνία”, “Ψυχανάλυση και θρησκεία”, “Η τέχνη της αγάπης”(σε συνεργασία με Ντ.Τ.Σουζούκι και Ρ.Ντ.Μαρτίνο), “Πέρα από τις αλυσίδες της ψευδαίσθησης”, “Η επανάσταση της ελπίδας” και “Η κρίση της ψυχανάλυσης”. 

ΠΗΓΕΣ
WWW.MakThes.GR

“O ΦΟΒΟΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ”, εκδ.Μπουκουμάνη
“Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ”, εκδ.Μπουκουμάνη
“ΚΑΙ ΩΣ ΘΕΟΙ ΕΣΕΣΘΕ”, εκδ.Μπουκουμάνη
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ

http://biographies.nea-acropoli.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=61%3A--1900-1980-erich-fromm&catid=10%3Apsychologia-parapsychologia&Itemid=21