Μπορούμε να ξεπεράσουμε το συναίσθημα του φόβου όταν ο εγκέφαλός μας «πεισθεί»

Ο φόβος δεν φεύγει!

Μπορούμε να ξεπεράσουμε το συναίσθημα του φόβου όταν ο εγκέφαλός μας «πεισθεί» ότι δεν κινδυνεύουμε. Αν όμως εκτεθούμε ξανά στις «επίφοβες» συνθήκες το συναίσθημα ξαναγεννιέται εξίσου ισχυρό.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  14:20

Κάνετε έναν περίπατο κοντά στη θάλασσα, είναι ωραία ημέρα και νιώθετε πολύ ευχάριστα. Προχωρείτε αμέριμνοι χαζεύοντας τη θέα, ώσπου στρίβετε σε ένα μονοπάτι. Τότε, ξαφνικά και χωρίς να υπάρχει εμφανής λόγος, οι αισθήσεις σας σημαίνουν συναγερμό και παγώνετε από τον φόβο σας. Αφού βεβαιωθείτε ότι γύρω σας δεν υπάρχει καμία απολύτως απειλή, ανακτάτε την ψυχραιμία σας και νιώθετε ανόητοι. «Μήπως παραλογίζομαι;» αναρωτιέστε. 

Η επιστήμη έρχεται να σας καθησυχάσει με μια κατηγορηματικά αρνητική απάντηση. Το πιθανότερο είναι ότι παίρνοντας εκείνη τη στροφή βρεθήκατε σε συνθήκες οι οποίες σας θύμισαν κάποιο παλαιότερο περιστατικό που σας είχε τρομάξει. Η ανάμνηση του παλαιού φόβου ήρθε ξανά στην επιφάνεια προκαλώντας σας ακριβώς το ίδιο συναίσθημα.

Εδώ και αρκετό καιρό οι νευροεπιστήμονες υποπτεύονταν ότι οι αναμνήσεις του φόβου, ακόμη και όταν θεωρούμε ότι τον έχουμε ξεπεράσει, δεν «σβήνονται» εντελώς από τον εγκέφαλό μας, αλλά παραμένουν με κάποιο τρόπο απλώς «ανενεργές». Μια ομάδα νευροεπιστημόνων του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ με επικεφαλής τον Αρβιντ Κούμαρ υποστηρίζει ότι ανακάλυψε έναν από τους πολλούς μηχανισμούς που «ρυθμίζουν» τα φοβικά συναισθήματά μας.
Πειράματα με ποντικούς 

Η έρευνα, η οποία δημοσιεύθηκε την περασμένη εβδομάδα στην επιστημονική επιθεώρηση «PLOS Computational Biology» (http: //www. ploscompbiol. org/doi/pcbi. 1001104), συνδυάζει τα ευρήματα προηγούμενων πειραματικών μελετών με την ανάπτυξη μοντέλων στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. «Η πειραματική μελέτη έγινε πριν από δύο χρόνια» λέει στο «Βήμα» ο Γιάννης Βλάχος, ερευνητής στο Κέντρο Υπολογιστικών Νευροεπιστημών Μπερνστάιν του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ της Γερμανίας, ο οποίος υπογράφει τη δημοσίευση. «Οι συνεργάτες μας έκαναν πειράματα σε ποντικούς για να κατανοήσουν τον φόβο. Στη συνέχεια εμείς χρησιμοποιώντας εργαλεία προσομοίωσης στον υπολογιστή προσπαθήσαμε να αναπαραγάγουμε και να εξηγήσουμε τα δεδομένα τους». 

Στα πειράματα ομάδα ερευνητών του Ινστιτούτου Βιοϊατρικών Ερευνών Φρίντριχ Μίσερ στη Βασιλεία της Ελβετίας με επικεφαλής τον Αντρέας Λίτι προκάλεσε στους ποντικούς φόβο σε ελεγχόμενες συνθήκες στο εργαστήριο. Κατόπιν «έσβησε» τις αναμνήσεις αυτού του φόβου για να παρατηρήσει τις διεργασίες που συντελούνταν στον εγκέφαλο. 

Για να προκαλέσουν τον φόβο οι επιστήμονες αρχικά εξέπεμψαν στους ποντικούς ένα ηχητικό σήμα _ ένα ουδέτερο ερέθισμα το οποίο τα ζώα άκουγαν μεν, αλλά το αγνοούσαν. Στη συνέχεια, αμέσως μετά το άκουσμα του τόνου, υπέβαλαν τους ποντικούς σε ένα μικρό ηλεκτρικό σοκ _ ένα δυσάρεστο ερέθισμα που ισοδυναμεί με ερέθισμα φυσικού άγχους. 

Σταδιακά τα ζώα συνέδεσαν μεταξύ τους τα δύο ερεθίσματα και τελικά στο άκουσμα και μόνο του τόνου και προτού ακολουθήσει το ηλεκτροσόκ «πάγωναν» από φόβο μένοντας ακίνητα στη θέση τους. «Ο φόβος που ένιωθαν ήταν συγκρίσιμος με αυτόν που εκδηλώνουν σε περίπτωση κινδύνου στο φυσικό τους περιβάλλον» εξηγεί ο έλληνας ερευνητής. «Το αντίστοιχο στον άνθρωπο: φανταστείτε ότι περπατάτε σε ένα σκοτεινό στενό τη νύχτα και ακούτε έναν απειλητικό θόρυβο...». 

Στην επόμενη φάση οι ειδικοί μετέφεραν τους ποντικούς σε διαφορετικό περιβάλλον _ ένα κλουβί με διαφορετικά χρώματα και διαφορετικές μυρωδιές _ και προχώρησαν στη διαδικασία απάλειψης της ανάμνησης του φόβου εκπέμποντας το ίδιο ηχητικό σήμα χωρίς το ηλεκτροσόκ. Στην αρχή τα ζώα «πάγωναν» μόλις άκουγαν τον τόνο, αλλά σιγά-σιγά, παρατηρώντας ότι δεν συνοδευόταν πλέον από το οδυνηρό ερέθισμα, κατέληξαν και πάλι να τον αγνοούν έχοντας ξεπεράσει τον φόβο τους. «Οταν το ερέθισμα παύει να είναι απειλητικό, η διαδικασία της απαλοιφής έχει ολοκληρωθεί» εξηγεί ο κ. Βλάχος. 

Στο τρίτο στάδιο, σε μια διαδικασία «ανανέωσης», όπως την ονομάζουν, οι ερευνητές μετέφεραν ξανά τους ποντικούς στο πρώτο κλουβί _ στο περιβάλλον της πρόκλησης του φόβου. Μόλις εξέπεμψαν το ηχητικό σήμα, και χωρίς το επακόλουθο ηλεκτρικό σοκ, τα ζώα άρχισαν και πάλι να «παγώνουν», γεγονός το οποίο υποδήλωνε ότι η ανάμνηση του φόβου είχε επανέλθει. «Αυτό ήταν το πιο ενδιαφέρον εύρημα, διότι στο παρελθόν οι ειδικοί θεωρούσαν ότι ο φόβος είχε εξαφανιστεί· το πείραμα αυτό όμως προστέθηκε σε πιο πρόσφατα ευρήματα υποδεικνύοντας ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει» λέει ο έλληνας ερευνητής. «Η αντίδραση αυτή σημαίνει ότι οι αναμνήσεις είναι εκεί, αλλά με κάποιον τρόπο καταστέλλονται από το δεύτερο περιβάλλον».
Πώς η αμυγδαλή «μασκάρει» τον φόβο 

Η υποψία ότι οι αναμνήσεις του φόβου απλώς «καμουφλάρονται» ή «μασκάρονται» χωρίς να απαλείφονται από τα δίκτυα του εγκεφάλου υπήρχε εδώ και αρκετό καιρό, αλλά οι επιστήμονες δεν είχαν κατορθώσει να εντοπίσουν το σημείο στο οποίο μπορεί να συντελούνται αυτοί οι μηχανισμοί. Το συγκεκριμένο πείραμα έδειξε ότι βρίσκεται σε μια δομή μέσα στην αμυγδαλή, μια περιοχή του μέσου κροταφικού λοβού που σχετίζεται με την επεξεργασία των αναμνήσεων και των συναισθηματικών αντιδράσεων. Οι ερευνητές είδαν να ενεργοποιούνται δύο διαφορετικές ομάδες νευρώνων _ μία κατά τη διαδικασία της πρόκλησης του φόβου και μια άλλη κατά τη διαδικασία της απαλοιφής της ανάμνησής του. 
«Εμείς» επισημαίνει ο κ. Βλάχος «εξηγούμε με το μοντέλο μας πώς σχηματίζονται αυτές οι ομάδες και πώς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους». 

Το «κλειδί» για την ερμηνεία του μηχανισμού βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο τα διάφορα σήματα φθάνουν σε αυτούς τους νευρώνες. Η αμυγδαλή, εκτός από τα αισθητικά ερεθίσματα, δέχεται επίσης πληροφορίες από τον ιππόκαμπο, μια γειτονική της περιοχή που σχετίζεται με τον σχηματισμό των αναμνήσεων αλλά και με τη συνδυαστική επεξεργασία των κάθε είδους αισθητικο-κινητικών σημάτων. «Στο στάδιο της πρόκλησης του φόβου η πληροφορία από το ερέθισμα του ήχου» εξηγεί ο ερευνητής «φθάνει σε μια ομάδα νευρώνων οι οποίοι ταυτόχρονα δέχονται όλες τις πληροφορίες που αφορούν το περιβάλλον από τον ιππόκαμπο _ μπορούμε να πούμε δηλαδή χονδρικά ότι δέχονται μια “διπλή” πληροφορία, και με αυτόν τον τρόπο ενεργοποιούνται». 

Καθώς οι νευρώνες ενεργοποιούνται μηχανισμοί πλαστικότητας επιδρούν στις συνάψεις και τις ενισχύουν. «Η ενίσχυση των συνάψεων» εξηγεί ο κ. Κούμαρ «σημαίνει ότι στο εξής το σήμα του ήχου από μόνο του είναι αρκετό για να ενεργοποιήσει αυτή την ομάδα νευρώνων. Το ηλεκτροσόκ δεν είναι πλέον απαραίτητο για να προκληθεί ο φόβος». Στο στάδιο της απαλοιφής οι «διπλές» πληροφορίες διοχετεύονται σε μια άλλη ομάδα νευρώνων, οι οποίοι δημιουργούν τις δικές τους ισχυρές συνάψεις. Σε αυτή τη δεύτερη νευρωνική ομάδα το σήμα του ήχου δεν συνδέεται με καμία «τρομακτική» πληροφορία από τον ιππόκαμπο, γι' αυτό και δεν ενεργοποιεί τον φόβο. 

«Εχουμε πλέον στην αμυγδαλή δύο ομάδες νευρώνων οι οποίοι θα μπορούσαν να ενεργοποιηθούν από τον ίδιο ήχο. Οι ομάδες αυτές αλληλοκαταστέλλονται _ η ενεργοποίηση της μιας σημαίνει την καταστολή της άλλης» λέει ο κ. Κούμαρ. Ο αποφασιστικός παράγοντας για την επικράτηση της μιας ή της άλλης είναι οι πληροφορίες για το περιβάλλον που θα φθάσουν στην αμυγδαλή από τον ιππόκαμπο. «Η ομάδα που δέχεται περισσότερες πληροφορίες βγαίνει νικητής» προσθέτει. «Ετσι εξηγείται πώς δεν χάνουμε τις προηγούμενες αναμνήσεις _ απλώς τις καταστέλλουμε, τις “καμουφλάρουμε”».


ΕΞΥΠΝΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Τα ευρήματα των επιστημόνων του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ προσφέρουν σημαντικές απαντήσεις όσον αφορά τον τρόπο σχηματισμού των αναμνήσεων και τη λειτουργία του εγκεφάλου. Παράλληλα ανοίγουν ενδεχομένως τον δρόμο για την ανάπτυξη νέων τρόπων θεραπείας του φόβου. «Ο φόβος αποτελεί τη βάση σε πολλές αγχώδεις διαταραχές, καθώς και στο μετατραυματικό στρες» υπογραμμίζει ο κ. Βλάχος. 

Οπως εξηγεί, οι ειδικοί εφαρμόζουν ήδη κάποιες θεραπευτικές μεθόδους απαλοιφής των τραυματικών εμπειριών. «Ανθρώπους, για παράδειγμα, οι οποίοι έχουν βιώσει σεισμό» λέει «τους βάζουν μέσα σε ένα κοντέινερ όπου δημιουργούν προσομοίωση του σεισμού. Και επειδή δεν υπάρχουν τα άσχημα επακόλουθα, σταδιακά αρχίζουν να απαλλάσσονται από το δυσάρεστο συναίσθημα». 

Η νέα έρευνα υποδηλώνει ότι η διαδικασία της απαλοιφής μπορεί μακροπρόθεσμα να έχει θετικά αποτελέσματα. «Τα μοντέλα μάς δείχνουν ότι όσο περισσότερο επαναλαμβάνεται τόσο περισσότερο ενισχύεται η δεύτερη ομάδα νευρώνων· οπότε, ακόμη και αν τα πρώτα σήματα επανέλθουν, η πρώτη ομάδα θα δυσκολευτεί να ενεργοποιηθεί ξανά. Αυτή είναι μια πρόβλεψη».


http://www.tovima.gr/science/psychology-sociology/article/?aid=391669