Ινστιτούτο Ψυχοδράματος Αθηνών

Κλασσικό Μορενικό Ψυχόδραμα

Athens Psychodrama Institute
Classic Morenian Psychodrama

« Ο στόχος της ψυχοδραματικής θεραπείας είναι η ολική παραγωγή ζωής. Επιχειρεί να προσδώσει στο άτομο περισσότερη πραγματικότητα απ΄ ότι του έδωσε μέχρι τότε ο αγώνας του για τη ζωή. Ο στόχος του είναι μια αφθονία πραγματικότητας(surplus reality). Αυτός ο πλούτος της βιωμένης και ζωντανής εμπειρίας βοηθά το άτομο να διευρύνει σταθερά τον έλεχγο και τη γνώση του εαυτού και του κόσμου δια του βιωμένου γεγονότος και της εμπειρίας και όχι δια της ανάλυσης τους.» J. L. Moreno


================================================

Ψυχόδραμα

                Ομαδικό βίωμα και Αυτογνωσία

                                                                             
Του Γιώργου Νοτόπουλου

Η φύση του ανθρώπου είναι δεδομένα κοινωνική, και η αγάπη του για τη γνώση και την ελευθερία καθοριστική. Όμως οι πολύπλοκες σχέσεις μεταξύ των ατόμων συνθέτουν ένα δίχτυ όπου, μαζί με τα πολλά θετικά μας στοιχεία, κουβαλάμε και ένα μεγάλο βάρος από οδυνηρά βιώματα, ασυνείδητες εμπάθειες, αναίτιες προκαταλήψεις, κληροδοτημένα μίση ή καταναγκαστικές προτιμήσεις, που στοιχειώνουν τον αγώνα μας για ολοκλήρωση και ευτυχία. Το δυναμικό του ανθρώπινου όντος, όπως και εκείνο των κοινωνικών του ιστών, είναι στην πραγματικότητα ανεξάντλητο, παραμένει όμως ανεκμετάλλευτο εξαιτίας της τάσης του να καθηλώνει τον εαυτό του στην πιο μέτρια εκδοχή του. Η απάντηση σ’ αυτή την πρόκληση, το πέρασμα από το ψεύτικα ατομικό στο αληθινά συλλογικό, είναι να γνωρίσουμε σε βάθος τον εαυτό μας και να απελευθερώσουμε την κρυμμένη του δημιουργικότητα, επιτρέποντάς της να ανθίσει. Για να διαβεί αυτό το κατώφλι, ο άνθρωπος έχει στη διάθεσή του μερικά σπουδαία μέσα και μεθόδους, που περιμένουν να τα αξιοποιήσει.

Το Ψυχόδραμα, μια μέθοδος που αναπτύχθηκε εδώ και αρκετές δεκαετίες, στοχεύει κατά κύριο λόγο στην απελευθέρωση της δημιουργικότητας των ανθρώπων, μέσα  στα πλαίσια της καθημερινής τους ζωής. Βρίσκει εφαρμογές σε πολλές και διαφορετικές πλευρές των καθημερινών δραστηριοτήτων, που ποικίλλουν πολύ, όπως για παράδειγμα στον τομέα των σχέσεων, της εκπαίδευσης, της θεραπείας, της εργασίας, της προσωπικής βελτίωσης, της πνευματικότητας, του θεάτρου. Πολλές μεγάλες εταιρείες έχουν υιοθετήσει μία μορφή του ως μέσον επίλυσης των δυσκολιών επικοινωνίας ή των προσωπικών εντάσεων στους εργασιακούς χώρους, ενώ παράλληλα, σε προσωπικό επίπεδο, η ίδια μεθοδολογία αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία αυτογνωσίας. Τα αποτελέσματα των εφαρμογών της μεθόδου έχουν άμεση επίδραση στον τρόπο σκέψης, την στάση που τηρεί το άτομο μέσα στην κοινωνία, την επίγνωση της προσωπικής του ταυτότητας, στη χρήση της φαντασίας του και στα αισθήματα που τρέφει για τους γύρω του. Οι σημαντικές αλλαγές μέσα στο ίδιο το άτομο επηρεάζουν κατά κανόνα και τον περίγυρό του, κάνοντας και την στάση των άλλων απέναντί του πιο θετική. Η τεχνική μπορεί να εφαρμοστεί τόσο στα πλαίσια μιας ομάδας, σε ειδικό χώρο, για παράδειγμα στο γραφείο ενός ψυχολόγου, όσο και απευθείας στον  τόπο όπου μια ομάδα ζει ή εργάζεται καθημερινά, όπως για παράδειγμα στα γραφεία μιας εταιρείας ή σε ένα σχολείο.

Η Ομάδα στο Ψυχόδραμα

Η εφαρμογή της μεθόδου στηρίζεται στην παρουσία και καθοδήγηση ενός ειδικευμένου συντονιστή, που «διευθύνει» αλλά και παρατηρεί την δράση. Η ομάδα  δρα αυτοσχεδιάζοντας με θεατρικό τρόπο, με βάση ένα κεντρικό θέμα. Πρόκειται για ένα πρόβλημα, βίωμα ή κατάσταση, προσωπική ή συλλογική, που συνήθως περιέχει κάποιο δυσεπίλυτο στοιχείο σύγκρουσης. Το θέμα προτείνεται από ένα ή περισσότερα μέλη και εγκρίνεται από όλη την ομάδα.

Ο συντονιστής φροντίζει να κρατά τις -συχνά λεπτές- ισορροπίες,  βοηθώντας να ξεπεραστεί η αρχική αμηχανία ή ο φόβος που παρουσιάζονται, καθώς τις περισσότερες φορές το κάθε νέο μέλος νοιώθει δυσκολία να εκθέσει τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του – και να «εκτεθεί» δημόσια. Μόλις με την συζήτηση αρχίσει να τίθεται ένα ζήτημα, ο συντονιστής ενθαρρύνει την ανταλλαγή απόψεων και συχνά διευρύνει το θέμα, ώστε να αρχίσει να συμπεριλαμβάνει και ανάλογες σκέψεις, εμπειρίες ή βιώματα των υπολοίπων μελών. Έτσι ο ατομικός προβληματισμός γίνεται κοινός. Κύριος ρόλος του συντονιστή είναι από την μία να βοηθήσει το νέο γκρουπ να αποκτήσει σταδιακά χαρακτήρα ενιαίας ομάδας, και από την άλλη να παρατηρεί και να ανιχνεύει το συναισθηματικό περιεχόμενο και την ψυχολογική βαρύτητα και φόρτιση που συνοδεύουν το λεκτικό κομμάτι. Όπως συμβαίνει συνήθως με τον προφορικό λόγο, για να αξιολογήσει κανείς αυτό που λέγεται δεν είναι αρκετό να μείνει στο φραστικό νόημα των λεγομένων, αλλά πρέπει να αντιληφθεί επίσης τις διάφορες λεπτές αποχρώσεις και τα εξωλεκτικά μηνύματα που ολοκληρώνουν την ανθρώπινη επικοινωνία.

Αφού οριστεί το θέμα, μοιράζονται οι ανάλογοι ρόλοι σε όσα μέλη της ομάδας είναι απαραίτητο. Τα υπόλοιπα μέλη, που δεν θα πάρουν μέρος στην «επί σκηνής» δράση, θα αποτελέσουν το «κοινό». Τους ρόλους μοιράζει συνήθως το ίδιο άτομο που προμήθευσε το θέμα. Στη συνέχεια, αρχίζει το δεύτερο, πολύ σημαντικό κομμάτι της συνάντησης, κατά το οποίο η σκηνή που προτάθηκε εκδραματίζεται: η ομάδα αρχίζει να αναπαριστά το δοσμένο θέμα, αυτοσχεδιάζοντας με θεατρικό τρόπο, όσο το δυνατόν σαν να επρόκειτο για αληθινή σκηνή.

Αυτή η θεατρική εκδοχή μιας αληθινής κατάστασης φέρνει τα διάφορα άτομα αντιμέτωπα με καταστάσεις που μπορεί να διαφοροποιούνται ή όχι από την δική τους προσωπική ζωή, πράγμα που τους κάνει να ταυτίζονται άμεσα, είτε να τηρούν μια σχετική συναισθηματική απόσταση από τα διαδραματιζόμενα. Συνήθως όμως, όλοι οι συμμετέχοντες, ακόμη και μέσα από την αναπαράσταση μιας «ξένης» ανησυχίας, είτε ανακαλύπτουν κάποια στιγμή πτυχές και προβληματισμούς της δικής τους ζωής, είτε απλώς προετοιμάζονται και ανακαλύπτουν τρόπους συμπεριφοράς που θα υιοθετούσαν οι ίδιοι σε ανάλογες περιστάσεις. Έτσι, το παιχνίδι της αναπαράστασης γίνεται προς στιγμήν αληθινή  ζωή για όλους.

Από την πραγματικότητα στο παιχνίδι

Από την άλλη μεριά, εκείνος που πρότεινε το θέμα μπορεί να συμμετέχει ο ίδιος, πρωταγωνιστώντας στην σκηνή, ή να μην παίρνει μέρος σε αυτή και να παραμένει στο ακροατήριο. Ο ρόλος του ακροατηρίου δεν είναι παθητικός ή αμέτοχος, αλλά ενεργός. Τα σχόλια και οι ερωτήσεις όλων είναι ευπρόσδεκτα και αποτελούν σημαντικό παράγοντα στην εκτέλεση του παιχνιδιού. Ας σημειωθεί εδώ πως ο όρος «παιχνίδι» είναι αυτός ακριβώς που χρησιμοποιείται για μια συνάντηση Ψυχοδράματος. Ο ιδρυτής της μεθόδου J.L. Moreno, αλλά και οι σύγχρονοι ψυχοδραματιστές, δεν νοιώθουν την ανάγκη να αποκρύψουν την συγγένεια της μεθόδου με την πρωτογενή θεατρική δημιουργία που ασκούν τα παιδιά όταν «στήνουν» τα παιχνίδια τους. Αντίθετα, είναι αυτή ακριβώς η συγγένεια και η χαρά της ελεύθερης δημιουργίας στα πλαίσια μιας ομάδας, που βοηθά να απελευθερωθεί το άτομο από αυστηρούς και τυποποιημένους «ρόλους» της ενήλικης ζωής. Η ενεργοποίηση της φαντασίας γίνεται έτσι ένας από τους πιο απελευθερωτικούς μηχανισμούς, ενώ η ίδια η διαδικασία του ψυχοδράματος είναι τις περισσότερες φορές ευχάριστη για τους συμμετέχοντες, σε αντίθεση με άλλες μεθόδους, που ανταμείβουν λιγότερο με χαρά αυτόν που τις επιλέγει για να γνωρίσει τον εαυτό του.

Υπάρχουν διάφορες τεχνικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν με προτροπή του συντονιστή, για να διευκολύνουν την εξέλιξη της δραματοποίησης. Η επιλογή ενός «σωσία», που θα παίξει τον ρόλο του πρωταγωνιστή, αντιγράφοντας τις κινήσεις, τα λόγια και την συμπεριφορά του, συχνά επιτρέπει να ειπωθούν όσα δεν θα ήταν εύκολο να ειπωθούν από τον ίδιο, δημιουργώντας κατάλληλες συνθήκες για την μεταφορά της ψυχικής του έντασης πίσω στην πηγή από την οποία αρχικά προήλθε. Ο βοηθός πρέπει να έχει την ικανότητα να ταυτιστεί σε μεγάλο βαθμό με τον «σωσία» του, πράγμα που συχνά απαιτεί ειδική καθοδήγηση και προετοιμασία από τον συντονιστή.

Μια άλλη τεχνική είναι εκείνη του κατοπτρικού παιχνιδιού, όπου ο ουσιαστικός πρωταγωνιστής δεν συμμετέχει στο παιχνίδι, αλλά παραμένει στο κοινό και παρατηρεί να διαδραματίζεται μια σκηνή από την ζωή του. Συχνά πρόκειται για μια δύσκολη, αν και ωφέλιμη διαδικασία, που φέρνει το άτομο αντιμέτωπο με αλήθειες που ο ίδιος δεν θα επέλεγε ίσως να εκφράσει. Το «καθρέφτισμα» είναι συχνά πολύ αποτελεσματικό για να επισημανθούν αρνητικές στάσεις και συμπεριφοράς που το άτομο μπορεί να μην συνειδητοποιεί καν. Σε άλλες περιπτώσεις, ο συντονιστής μπορεί να εφαρμόσει την μέθοδο της αντιστροφής των ρόλων, αναγκάζοντας ένα άτομο που βρίσκεται σε σύγκρουση να υποδυθεί –και να βιώσει- την πλευρά του «αντιπάλου» του. Αυτό το επιτρέπει να αντιληφθεί διαστάσεις που δεν γνώριζε, να ξεπεράσει την άπωση ή την άρνησή του για κάποια πρόσωπα, αλλά και να δει «απ’ έξω» κάποιες πλευρές την δικής του συμπεριφοράς, όπως αυτή εκφράζεται στον ρόλο που παίζει ταυτόχρονα κάποιο άλλο μέλος της ομάδας.

Το τρίτο σκέλος της εφαρμογής του ψυχοδράματος είναι η ανάλυση από την ομάδα, με τη βοήθεια του συντονιστή, των όσων διαδραματίστηκαν. Σ΄ αυτό το στάδιο το βίωμα συμπληρώνεται με λέξεις και αιτιολόγηση, προσφέροντας στους συμμετέχοντες πολύτιμες ερμηνείες για την ίδια την συμπεριφορά τους και την στάση τους απέναντι στην ζωή. Το Ψυχόδραμα παρακάμπτει τις αυστηρά δομημένες λογικές διαδικασίες και ξεπερνά τις αναστολές και τις προκαταλήψεις, αντικαθιστώντας τις με μια δημιουργική διαδικασία, ένα ρευστό παιχνίδι που δεν έχει δεδομένα και που κανείς δεν γνωρίζει από πριν την εξέλιξή του, ούτε καν ο ίδιος ο συντονιστής. Επιτρέπει σε παλιά συναισθήματα απογοήτευσης, απόρριψης ή παραίτησης να ξαναβγούν στο προσκήνιο, σε βαθιά ριζωμένους φόβους να γίνουν λόγια, κίνηση και αυτοσχεδιασμός, και σε ανεπίλυτες καταστάσεις που συνδέονται με αρνητικά βιώματα, όπως πένθος, ψυχικό τραύμα ή εγκατάλειψη να βρουν επιτέλους την κάθαρσή τους.

Οι συμμετέχοντες καλλιεργούν και αναπτύσσουν τη διαίσθηση και τη φαντασία τους, ενώ ταυτόχρονα μαθαίνουν να παρατηρούν και να αναλύουν τις τρέχουσες σχέσεις τους. Η δυνατότητα όλων των μελών να παίρνουν εναλλάξ ρόλους πρωταγωνιστή επιτρέπει την ενίσχυση της αυτο-εκτίμησής τους. Τέλος, δεν πρέπει να παραλείψουμε να επισημάνουμε τις ιδιαιτερότητες της εποχής μας, όπου οι άνθρωποι είναι περισσότερο από ποτέ περιορισμένοι στην έκφρασή τους, ανασφαλείς, μοναχικοί και διστακτικοί να μοιραστούν συναισθήματα σε βάθος. Όνειρα, μύθοι και απωθημένες εμπειρίες βρίσκουν  μ’ αυτή τη μέθοδο μια διέξοδο που η αποξενωτική δομή της σύγχρονης κοινωνίας δύσκολα επιτρέπει.

Η εξέλιξη του Ψυχοδράματος

Ο Jacob Moreno γεννήθηκε στο Βουκουρέστι, την πρωτεύουσα της Ρουμανίας, το 1889. Όταν ήταν περίπου τεσσάρων ετών η οικογένειά του μετακόμισε στην Βιέννη, που υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα πνευματικής, επιστημονικής και καλλιτεχνικής αναζήτησης στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα. Εκεί σπούδασε αργότερα μαθηματικά και φιλοσοφία, για να συνεχίσει έπειτα με σπουδές Ιατρικής, τις οποίες ολοκλήρωσε το 1917. Στη διάρκεια των σπουδών του καλλιέργησε το έντονο ενδιαφέρον του για την σημασία του αυθορμητισμού και της δημιουργικότητας στην ανθρώπινη συμπεριφορά, μελετώντας, μεταξύ άλλων, τον τρόπο που τα παιδιά αντιδρούν και συμμετέχουν στην ομαδική και κοινωνική ζωή, μέσα από το παιχνίδι. Ο Moreno είχε αρχίσει ήδη από τότε να αντιλαμβάνεται πόσο μεγάλη σημασία έχει η σε βάθος κατανόηση του τρόπου με τον οποίο δημιουργούνται και οργανώνονται οι σχέσεις μεταξύ των ατόμων ενός κοινωνικού συνόλου. Είχε αντιληφθεί πως μια τέτοια γνώση θα αποτελούσε ένα σημαντικό όπλο στα χέρια του θεραπευτή, με το οποίο  θα μπορούσαν να αποτραπούν η ανάγκη μιας αντικοινωνικής συμπεριφοράς ή ακόμη και να θεραπευτούν μια σειρά από ψυχικές διαταραχές.

          

Παράλληλα, έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία και το θέατρο. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 αρχίζει να αναπτύσσει πρωτότυπη θεατρική δραστηριότητα, σκηνοθετώντας παραστάσεις βασισμένες όχι στο γραπτό κείμενο, αλλά στην ελεύθερη αλληλεπίδραση μεταξύ των συμμετεχόντων , που δεν περιοριζόταν στους ερασιτέχνες ηθοποιούς, αλλά επεκτείνονταν και στο ίδιο το κοινό. Αυτοί οι ομαδικοί πειραματισμοί, με κεντρικό πόλο την διερεύνηση και καλλιέργεια του αυθορμητισμού και της δημιουργικότητας των ατόμων στα πλαίσια της ομάδας, τον οδηγούν σε σημαντικές παρατηρήσεις για τη φύση της ανθρώπινης ψυχής.

Μέσα από την ομαδική δημιουργία, ο Moreno βλέπει να ξεδιπλώνονται αναπόφευκτα επί σκηνής προσωπικές εμμονές και δυσκολίες επικοινωνίας. Ατομικά βιώματα μετατρέπονται σε ομαδικά, γεννώντας περίπλοκα νήματα σχέσεων μεταξύ των ατόμων. Παρατηρώντας, συνειδητοποιεί πως με κατάλληλες παρεμβάσεις, ο σκηνοθέτης-συντονιστής έχει τη δυνατότητα να βοηθήσει τα άτομα μεταξύ των οποίων αναπτύσσονται βαθιές εντάσεις ή συγκρούσεις να φτάσουν σταδιακά σε μια λύση της έντασης. Έχοντας αντιληφθεί, χάρη στη μελέτη της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας, τη μεγάλη σημασία που έχει η διαδικασία της κάθαρσης, αρχίζει να χτίζει μία ψυχοθεραπευτική μέθοδο, της οποίας τη θεωρία και πρακτική επρόκειτο να ολοκληρώσει αργότερα, όταν είχε πια μεταναστεύσει στην Αμερική. Στη μέθοδό του επρόκειτο τελικά να δώσει την ελληνική ονομασία Ψυχόδραμα.

Το 1922 δημιουργεί στην Βιέννη ένα μικρό πειραματικό θέατρο, το Stegreiftheater(θέατρο του αυθορμητισμού ή «αυτοσχέδιο θέατρο»), όπου εξελίσσει την θεατρική-θεραπευτική προσέγγισή του, όπου ηθοποιοί και θεατές αναπαριστούν γεγονότα ή καταστάσεις της επικαιρότητας, σε μια παράσταση που αποτελεί ταυτόχρονα τόσο ομαδικό παιχνίδι όσο και θεραπευτική συνεδρία.

Επινόηση της Κοινωνιομετρίας

Το 1925 ο Moreno κάνει μια τολμηρή κίνηση, εγκαταλείποντας την Ευρώπη για την Αμερική. Εγκαθίσταται στην Νέα Υόρκη όπου, μετά την αναγνώριση του πτυχίου του, αρχίζει να ασκεί την Ψυχιατρική. Λίγο καιρό μετά, ξαναπιάνει το νήμα των κοινωνικών μελετών του, οργανώνοντας ξανά αυτοσχέδιες θεατρικές ομάδες, στις οποίες εξακολουθεί να παίζει τον ρόλο του παρατηρητή-συντονιστή. Παράλληλα, οι πολύχρονες παρατηρήσεις του πάνω στον τρόπο που αναπτύσσονται οι ανθρώπινες σχέσεις, αρχίζουν να συνοψίζονται, με την επινόηση και εξέλιξη μιας νέας επιστήμης.

Η Κοινωνιομετρία (sociometry) είναι ο επιστημονικός κλάδος που ερευνά τη δομή των κοινωνικών ομάδων και καταγράφει τις σχέσεις μεταξύ τους. Βασίζεται στην παρατήρηση πως μέσα στην κοινωνία αναπτύσσονται ολόκληρα δίκτυα από επιμέρους διαπροσωπικές σχέσεις, με τις οποίες τα άτομα εκδηλώνουν συνήθως εκ των προτέρων διαμορφωμένες τάσεις και προτιμήσεις. Αυτή η νέα προσέγγιση διεύρυνε ουσιαστικά την αντίληψή μας για την κοινωνία, δίνοντας για πρώτη φορά μεγάλη σημασία στις προσωπικές επιλογές του ατόμου και τους νόμους που τις διέπουν, σε αντίθεση με την προηγούμενη στείρα θεώρηση των ανθρώπων ως «μαζών». Θέτοντας τις βάσεις της νέας επιστήμης, επινοεί μεταξύ άλλων το κοινωνιόγραμμα, μία μέθοδο καταγραφής με τη μορφή σύνθετων διαγραμμάτων, των σχέσεων που διαγράφονται μέσα σε κάθε παρατηρούμενη ομάδα, που μπορεί να είναι μια οικογένεια, μια τάξη σχολείου ή ένα ολόκληρο σχολείο, ή ακόμη μια ομάδα ατόμων που δουλεύουν μαζί είτε μια ολόκληρη κοινότητα.

Η χρήση αυτής της νέας γνώσης, όπως εκφράζεται στο Ψυχόδραμα και άλλες παραπλήσιες μεθόδους, κάθε άλλο παρά μηχανιστική αποδεικνύεται στην πράξη, αφού μας επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση της ατομικότητας  μέσα από τη μελέτη του συνόλου, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει και ευνοεί τη βελτίωση και αλλαγή του ατόμου προς όφελος του ίδιου και του συνόλου. Το Ψυχόδραμα βοηθά να αποσαφηνιστούν κοινωνικοί ρόλοι στους οποίους συχνά είμαστε εγκλωβισμένοι και τους οποίους κουβαλάμε σαν ισόβιο φορτίο. Μέσα από την ανατροπή αυτών των ρόλων και την απελευθέρωση του ατόμου από καταναγκασμούς, επιτυγχάνεται κάτι ακόμη, κάτι εξίσου σημαντικό που συχνά αγνοούμε τη σημασία του: η αποδέσμευση του συλλογικού δυναμικού, η καλύτερη συνοχή των κοινωνικών ομάδων μεταξύ τους, η μείωση των αναίτιων συγκρούσεων, που έχουν σαν αποτέλεσμα μια πιο αποδοτική, αρμονική και υγιή κοινωνία. Το Ψυχόδραμα έχει την ικανότητα να μειώνει και να εξουδετερώνει με εντελώς φυσικό τρόπο παθολογικά ψυχικά συμπτώματα, που αλλοιώς θα μετατρέπονταν σε αρνητικά συναισθήματα, αντικοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς ή και σε σοβαρές ψυχικές παθήσεις, προστατεύοντας έτσι ταυτόχρονα τόσο τη μονάδα όσο και το σύνολο.

Ευελιξία και Ελευθερία

Ο Moreno συνέχισε να εξελίσσει το Ψυχόδραμα, η εφαρμογή του οποίου γενικεύτηκε και επεκτάθηκε, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη. Σήμερα οι εφαρμογές της μεθόδου, και των διάφορων παραλλαγών της, με σκοπό τη θεραπεία, την αυτογνωσία, την εξισορρόπηση σχέσεων μέσα σε μια ομάδα ή την εκπαίδευση, θεωρείται πλέον δεδομένα ωφέλιμη και εφαρμόζεται από ειδικούς πολλών ειδικοτήτων. Έζησε την υπόλοιπη ζωή του στις ΗΠΑ, όπου συνέχισε να ασκεί την επιστήμη του ως τα 85 του χρόνια, οπότε και τερμάτισε την πορεία του. Μάλιστα, μετά από μια καρδιακή προσβολή, αρνήθηκε να παρατείνει την ζωή του με τεχνητά μέσα, πιστός στην επιθυμία του να βιώσει ανενόχλητος και τον ίδιο του τον θάνατο, τον οποίο θεωρούσε φυσική συνέχεια της ζωής. Το έργο του Moreno, εκτός από την ανάπτυξη του ψυχοδράματος, θεωρείται πολύτιμο και για την επινόηση και εξέλιξη της Κοινωνιομετρίας, καθώς και για την συνεισφορά του στην ανάπτυξη της Ομαδικής Ψυχοθεραπείας.

Η εφαρμογή της θεωρίας και των πρακτικών μεθόδων του Moreno και η υιοθέτηση των αρχών της ελευθερίας που εισήγαγε, έχει επιτρέψει την ανάπτυξη μιας εξίσου ελεύθερης και ευέλικτης μεθόδου. Η μεταφορά των αρχών του Ψυχοδράματος σε διαφορετικούς χώρους και εφαρμογές γέννησε διάφορες παραλλαγές της βασικής μεθοδολογίας. Μία από αυτές είναι το κοινωνιόδραμα (Sociodrama), όπως για παράδειγμα αυτό που εφαρμόζεται σε εργασιακούς χώρους. Εδώ η έμφαση δεν δίνεται σε προσωπικά βιώματα ή επίλυση παλαιών εντάσεων, ούτε κυρίως σε διαδικασίες προώθησης της ατομικής αυτογνωσίας, αλλά στη βελτίωση των σχέσεων μεταξύ των εργαζομένων και την αρμονική συνύπαρξη όλων των μελών της ομάδας στο πλαίσιο των καθημερινών τους κοινών δραστηριοτήτων. Το κοινωνιόδραμα μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε επιμέρους κοινωνική ομάδα και τομέα, όπως σε σχολεία, πανεπιστήμια ή άλλους εκπαιδευτικούς φορείς, σε ομαδικές δραστηριότητες κάθε είδους, σε φυλακές και άλλα ιδρύματα, βελτιώνοντας  τόσο την εσωτερική λειτουργικότητα της ομάδας  όσο και την σχέση της με το σύνολο της κοινωνίας.

Με εξαίρεση τις θεραπευτικές εφαρμογές της μεθόδου, που έχουν συγκεκριμένες απαιτήσεις, την μεθοδολογία του Ψυχοδράματος μπορούν να εφαρμόσουν άτομα όλων των ειδικοτήτων, προκειμένου να βελτιώσουν την αποδοτικότητα μιας δραστηριότητας που έχουν αναλάβει ή τις εσωτερικές και εξωτερικές σχέσεις της ομάδας στην οποία ανήκουν, όπως για παράδειγμα, στον τομέα της εκπαίδευσης, του αθλητισμού, της θρησκείας ή της αναψυχής. Συναφείς μέθοδοι είναι διάφορες άλλες λεγόμενες «τεχνικές δράσης», όπως η αναπαράσταση ρόλων (role playing), η εφαρμοσμένη κοινωνιομετρία (επιτόπιες έρευνες και μετρήσεις διάφορων κοινωνικών παραμέτρων) ή  η δραματοθεραπεία (drama therapy), η βασική διαφορά της οποίας από το κατεξοχήν ψυχόδραμα είναι πως βασίζεται στην θεατροποιημένη αναπαράσταση κοινωνικών καταστάσεων, που όμως δεν προέρχονται από προσωπικά ανεπίλυτα ζητήματα των συμμετεχόντων, αλλά έχουν μια γενικότερη χροιά.

Πολλές υπήρξαν οι διαφορετικές θεωρητικές και πρακτικές προσεγγίσεις και παραλλαγές στα χρόνια που ακολούθησαν τον Moreno και τους συνεργάτες του. Σχεδόν καθένας από τους διάφορους κλάδους και κατευθύνσεις της εφαρμοσμένης ψυχολογίας έχει τον δικό του τρόπο να ερμηνεύει και να προσεγγίζει την ψυχοδραματική τεχνική. Οι παραλλαγές, για παράδειγμα, αφορούν την συνύπαρξη ή όχι της μεθόδου με την «παραδοσιακή» ψυχαναλυτική παράδοση, ενώ υπάρχουν επίσης διαφορές στον τρόπο εφαρμογής σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές της Γης. Πάντως, οι διαφορές είναι λιγότερες από τις ομοιότητες, ενώ αυτή η ποικιλομορφία δεν φαίνεται να μειώνει στο ελάχιστο την αποτελεσματικότητα της μεθόδου. Η ομορφιά και η αξία του Ψυχοδράματος βρίσκεται στην ευελιξία και την απουσία τυποποίησης της εφαρμογής του.

Στην Ευρώπη, οι επιστημονικές εταιρείες του ψυχοδράματος, προκειμένου να δεχθούν κάποιον ως μέλος τους και να του παράσχουν εκπαίδευση, θεωρούν ως απαραίτητη προϋπόθεση πανεπιστημιακό δίπλωμα ψυχολόγου, ψυχιάτρου, εργοθεραπευτή, κοινωνικού λειτουργού ή άλλης ανάλογης ειδικότητας. Μάλιστα, απαιτείται, στα πλαίσια των σπουδών του, ο υποψήφιος να έχει ήδη κλινική εμπειρία και θεωρητική κατάρτιση και στον ψυχιατρικό τομέα. Εάν όχι, προβλέπονται συμπληρωματικά προγράμματα ανάλογων σπουδών που παρέχονται από τις ίδιες τις εταιρείες. Στην περίπτωση του κοινωνιοδράματος (Sociodrama), η εκπαίδευση είναι ανοιχτή και σε άλλες ειδικότητες. Ο φορέας που παρέχει επίσημη αναγνώριση της ιδιότητας του ψυχοδραματιστή σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η FEPTO.

Οι σύγχρονοι ψυχοδραματιστές διδάσκονται μεταξύ άλλων θεωρία των ρόλων, «θεωρία του αυθορμητισμού», Κοινωνιομετρία και Θεωρία των Συστημάτων, καθώς και τον τρόπο εργασίας σε ομάδες. Η ερμηνεία πολλών παλαιότερων θεωριών υπό το φως των νεότερων ανακαλύψεων της σύγχρονης επιστήμης, επηρεάζει και την θεωρία του Ψυχοδράματος. Πολλοί σύγχρονοι ερευνητές βλέπουν πολλές αναλογίες με την Θεωρία του Χάους που μοιάζει να διέπει, μεταξύ των άλλων φυσικών συστημάτων, και την ίδια την δυναμική των κοινωνικών ομάδων. Φαίνεται πως τα φαινόμενα των κοινωνικών δομών και οι δραστηριότητες των ανθρώπινων πληθυσμών μπορούν σε σημαντικό βαθμό να ερμηνευτούν με την εφαρμογή της Χαοτικής δυναμικής, όπως συμβαίνει και με παρά πολλές άλλες φυσικές διαδικασίες.

Ο J.L. Moreno υπήρξε προπομπός μιας νέας αντίληψης για τον άνθρωπο, που αρχίζει σιγά-σιγά να διαμορφώνεται στην εποχή μας. Γνήσιος κληρονόμος της ευρωπαϊκής πνευματικής κληρονομιάς, μετέφερε τον νέο σπόρο της απελευθέρωσης στο τότε γόνιμο έδαφος της Αμερικής, συνδυάζοντας με αξιοθαύμαστα ανοιχτόμυαλο και ιδιαίτερα αποτελεσματικό τρόπο την πιο προωθημένη επιστημονική γνώση της εποχής με την πρωτοποριακή καλλιτεχνική έκφραση, πάντα με κύριο γνώμονα την ανάγκη της προσωπικής απελευθέρωσης του ανθρώπου από βάρη που τον ταλανίζουν για αιώνες. Δεν έμεινε όμως εκεί: κατάφερε να δει εξίσου καλά την τεράστια κοινωνική διάσταση που έχουν οι δυσκολίες των διαπροσωπικών σχέσεων, διαβλέποντας, σαν γνήσιος οραματιστής, πως η υγεία και η ευημερία του συνόλου περνούν αναγκαστικά από την ισορροπία του ατόμου.

Παράλληλα με την συμβολή του σε μια νέα θεώρηση της ανθρώπινης κοινωνίας, μάς κληροδότησε το Ψυχόδραμα, αυτό το σπουδαίο πρακτικό μέσον διερεύνησης και βελτίωσης, ένα  εργαλείο τόσο ευέλικτο ώστε να χρησιμοποιείται εξίσου άνετα για τη θεραπεία, την αναζήτηση προσωπικής αυτογνωσίας, το ξεκαθάρισμα και την εξομάλυνση ανθρώπινων σχέσεων, την καλύτερη αξιοποίηση του παραγωγικού δυναμικού, ή τη διαφύλαξη των πατροπαράδοτων ανθρωπιστικών αξιών.

Τα μέσα που έχουμε στη διάθεσή μας για θεραπεία, αυτογνωσία και ειρηνικό μοίρασμα της συλλογικής μας παρουσίας πάνω σ’ αυτόν τον πλανήτη, είναι ήδη πολλά. Το βασικό ζήτημα του καιρού μας είναι πλέον κατά πόσον ο καθένας από μας θα καλλιεργήσει την ατομική του επίγνωση όσο χρειάζεται για να τα αξιοποιήσει, ώστε η νέα εποχή για τον άνθρωπο, που όλοι διστακτικά ονειρευόμαστε, να γίνει σύντομα αυτονόητη πραγματικότητα.